Betekenis is een fundamenteel aspect van taal. Het geeft weer hoe we ervaringen in de wereld om ons heen categoriseren en organiseren. De grote diversiteit aan culturen heeft ervoor gezorgd dat we evenveel verschillende talen hebben om de ervaringen van de sprekers van die talen te kunnen uitdrukken. Sommige verschillen in de betekenis van een woord zijn verrassend. Toen ik bijvoorbeeld Japans begon te leren, leerde ik dat het woord voor blauw ao is (Afbeelding 1). Later leerde ik dat een groen verkeerslicht ook ao genoemd wordt. De betekenis van ao wordt daarom soms beschreven als ‘grue’ (groen + blauw; naar green + blue), de kleur die alle tinten die het Engels als groen of blauw zou omschrijven omvat. Een ander voorbeeld is aomono voor ‘groenten’.
Het lijkt logisch dat verschillende talen het kleurenspectrum anders verdelen omdat individuele sprekers kleuren anders kunnen waarnemen – ken je de jurk nog? – maar hoe zit het dan met dingen zoals lichaamsdelen? Onze wereld begint met ons lichaam. We gebruiken onze handen als gereedschap, onze benen om ergens heen te gaan, onze zintuigen om waar te nemen. Het zal je daarom niet verbazen dat alle talen woorden hebben voor lichaamsdelen. Het lijkt ook vanzelfsprekend dat we op dezelfde manier denken over de onderdelen van iets zo centraals als het menselijk lichaam. Toen ik in Japan was voor onderzoek, kwam ik erachter dat dit niet noodzakelijk het geval is.
Okinawan is een taal die wordt gesproken in het zuiden van Japan. Het is op dezelfde manier verwant aan het Japans als dat het Engels verwant is aan het Duits of het Nederlands. Soms verschillen woorden enkel in hun uitspraak: ‘hand’ is tii in het Okinawan, te in het Japans. Voor andere dingen zijn er twee verschillende termen: ‘arm’ is ude in het Japans, maar in het Okinawan zeg je keena. In zo’n geval moet je dus een ander label voor iets onthouden. Of dat dacht ik tenminste. Tijdens een van de interviews die ik deed, zei iemand “my tii really hurts!” terwijl hij naar zijn onderarm greep. Maar ik dacht dat keena het woord voor ‘arm’ was? Hieruit bleek dat tii meer betekent dan alleen ‘hand’.
Om erachter te komen waar mensen eigenlijk naar verwijzen wanneer ze termen als hand of arm gebruiken, kunnen we ze vragen om lichaamsdelen te kleuren op een tekening van het menselijk lichaam. Deze methode laat zien hoe talen kunnen verschillen in hoe ze lichaamsdelen categoriseren. In eerder onderzoek werd al naar het verschil tussen het Nederlandse arm en hand versus het Japanse ude en te gekeken, dus het was maar een kleine stap om sprekers van het Okinawan ook keena en tii te laten kleuren. De drie talen verschillen in hoe ze denken over de verschillende lichaamsdelen (Afbeelding 2). Wat hier opvalt, is dat Okinawa geen woord heeft voor ‘hand’ alleen, hoewel eerder gedacht werd dat dit lichaamsdeel in elke taal uitgedrukt kon worden.
Diversiteit (zoals in het voorbeeld hierboven) bestuderen helpt om systematisch de variatie tussen talen te ontdekken. Het helpt ons ook de aard en de beperkingen van taal te begrijpen en een antwoord te vinden op vragen als ‘worden sommige categorieën vaker onderscheiden dan andere’? Dit is vooral belangrijk voor woorden voor lichaamsdelen aangezien veel talen deze termen ook gebruiken om over andere dingen te praten: een staatshoofd, spreken in tongen (onbegrijpelijke klankenreeksen voortbrengen), de voet van een heuvel. Interessant genoeg heeft het Japans geen specifiek woord voor ‘voet’ – het gedeelte van enkel tot tenen – en de Japanse vertaling van ‘de voet van een heuvel’ verwijst naar geen enkel lichaamsdeel. Onderzoeken hoe verschillende talen het lichaam in lichaamsdelen verdelen kan ons daarom helpen begrijpen hoe mensen denken en praten over de wereld. Wanneer je een nieuwe taal leert, leer je dus ook op een andere manier naar de wereld kijken. Is het stoplicht ‘blauw’ of ‘grue’? Of, als je nog eens hulp nodig hebt, zorg dan dat je weet of je iemand moet vragen om een handje of een armpje te helpen.
Verder lezen
– Kraska-Szlenk, I. (2014). Semantic extensions of body part terms: Common patterns and their interpretation. Language Sciences, 44, 15–39.
– Majid, A., & van Staden, M. (2015). Can Nomenclature for the Body be Explained by Embodiment Theories? Topics in Cognitive Science, 7(4), 570–594.
Afbeeldingen
– Afbeeldingen 1 and 2: eigen productie
Schrijver: John Huisman
Redacteur: Alessio Quaresima
Nederlandse vertaling: Caitlin Decuyper
Duitse vertaling: Bianca Thomsen
Eindredactie: Merel Wolf
